Rozwój AK.
Poważnym wstrząsem dla AK było aresztowanie 30 VI 1943 r. komendanta głównego, gen. Grota-Roweckiego. Został on przewieziony do centrali Gestapo w Berlinie, a następnie do Sachsenhausen, gdzie został zamordowany w sierpniu 1944 r. Komendantem głównym AK został awansowany na generała Tadeusz Bór - Komorowski. W lecie 1944 r. AK liczyła około 300 tys., w tym 11 tys. oficerów, 7,5 tys. podchorążych i 88 tys. podoficerów. Wzrost ten był możliwy dzięki stałemu dopływowi młodzieży, a także scalaniu podziemnych organizacji zbrojnych. Zacieśniała się współpraca między Batalionami Chłopskimi i Armię Krajową. 7 III 1944 r. nastąpiło podpisanie umowy o włączeniu NSZ do AK, ale tylko około 10-15 tys. ich członków podporządkowało się tej decyzji. Reszta narodowej konspiracji zbrojnej pozostała w nie-scalonym NSZ.

Powstanie KWP.
5 VII 1943 r. delegat rządu i komendant główny AK połączyli Kierownictwo Walki Cywilnej z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej, obejmującym Kedyw, BIP, kontrwywiad i komórkę "N" do dywersji propagandowej wśród Niemców, w Kierownictwo Walki Podziemnej. Odtąd wszystkie akowskie akcje przeciw okupantowi były koordynowane przez KWP. Działania te nasilały się stopniowo. Od początku 1943 do połowy 1944 r. zlikwidowano np. ponad 2 tys. agentów Gestapo, odbito kilkuset więźniów w Warszawie i innych miastach. W odwecie za prześladowania i okrucieństwa l II 1944 r. zastrzelono m.in. w Warszawie szefa policji dystryktu warszawskiego gen. SS Franza Kutscherę. Wykolejono ponad 700 transportów z dostawami sprzętu wojennego, zniszczono liczne magazyny paliw i surowców, a także wykonano wadliwie ogromne partie produkcji zbrojeniowej. Lata 1943-1944 przyniosły poważny rozwój partyzantki AK. Od wiosny 1944 r. oddziały partyzanckie panowały nad dużymi obszarami wsi lubelskiej, kieleckiej, warszawskiej, wileńskiej, łódzkiej czy krakowskiej. Na ziemiach wschodnich dochodziło do starć z partyzantką radziecką

Akcja "Burza".
W lutym 1944 r. doszło na Wołyniu do pierwszego zetknięcia oddziałów AK z Armią Czerwoną. Oddziały AK odtworzyły tu 27 Dywizję Piechoty w sile około 6 tys. żołnierzy, którzy mieli za sobą liczne walki z Niemcami. Po pewnym okresie współpracy z lokalnymi oddziałami radzieckimi doszło do spotkania dowództwa 27 DP z władzami NKWD, które zażądały włączenia dywizji do armii Berlinga. Część 27 DP przebiła się na zachodni brzeg Bugu, z pozostałej części żołnierzy wcielono do armii Berlinga, oficerów zaś wywieziono w głąb Rosji. Na Wileńszczyźnie oddziały AK stoczyły w ramach akcji "Burza" około 30 bitew z Niemcami. 13 VII siły AK pod dowództwem komendanta obszaru północno-wschodniego AK pułkownika Aleksandra Wilka-Krzyżanowskiego, współdziałające z oddziałami radzieckimi, zajęły Wilno. Władze podziemne objęły administrację, a na budynkach pojawiły się polskie flagi.

Tymczasem władze radzieckie nakazały oddziałom AK opuścić Wilno i zgromadzić się na skraju Puszczy Rudnickiej. Dowódców AK zaproszono na spotkanie z dowództwem radzieckim, z którego żaden nie wrócił. Aresztowano też delegata rządu w Wilnie oraz urzędników Delegatury. Nowi dowódcy okręgu wileńskiego i nowogródzkiego rozpoczęli przebijanie się drobnymi grupami na Grodno i Białystok. W wyniku obławy w obozie w Miednikach Rosjanie zgromadzili około 5 tys. zatrzymanych Polaków. Ponieważ odmówili oni wstąpienia do armii Berlinga, skierowano ich do obozów w głębi Rosji.

Obszar lwowski AK rozpoczął akcję "Burza" w marcu 1944 r. odtworzywszy 5 DP oraz 14 pułk ułanów w sile 3tys. żołnierzy pod dowództwem pułkownika. Władysława Janki-Filipkowskiego. Gdy ruszyła ofensywa radziecka, 27 VII 1944 r. 5 DP i 14 pułk zajęły Lwów we współpracy z oddziałami Armii Czerwonej. Płk Filipkowski i delegat rządu ujawnili się wobec dowództwa radzieckiego, które zażądało jednak rozwiązania udziałów AK i złożenia broni. Żołnierzom zezwolono na wstąpienie do armii Berlinga lub Armii Czerwonej. Płk Filipkowski próbował interweniować u gen. Roli-Żymierskiego, ale zanim do niego dotarł, NKWD aresztowało całą delegację, oficerów AK i delegata rządu.

Najsilniejszy w kraju okręg lubelski AK, którym dowodził płk Kazimierz Edward Tumidajski, opanował w lipcu 1944 r. Bełżec, Lubartów i Kock, a wespół z oddziałami radzieckimi: Białą Podlaską, Chełm, Łuków, Radzyń, Puławy, Dęblin, Zamość i Lublin. W oswobodzonych miastach ujawniały się i obejmowały rządy władze podziemne. W Zamościu rządy Polskie trwały cały tydzień. Rosjanie zażądali albo włączenia oddziałów AK do armii Berlinga, albo ich rozwiązania. Gdy płk Tumidajski wybrał tę drugą możliwość został aresztowany wraz z delegatem lubelskim i urzędnikami delegatury pod zarzutem współpracy z Niemcami. Żołnierzy i oficerów AK osadzano w obozie w Krzesimowie, Nowinach, Poniatowej i Skrobowie, a potem wywożono w głąb Rosji.

W okręgu białostockim dowódca nie ujawnił się wobec Armii Czerwonej, gdyż niektórzy komendanci obwodów, którzy to uczynili, zostali aresztowani. W związku z tym duże siły AK przeszły z powrotem do konspiracji. Na terenie obszaru warszawskiego oddziały 8 DP uderzyły na tyły armii niemieckiej zajmując 27 VII Siedlce, a 9 VIII - Węgrów. Następnego dnia do Węgrowa wkroczyła Armia Czerwona aresztując oficerów AK i powiatowego delegata. Podobnie postąpiono z dowódcą 8 DP AK, który po zdobyciu Mińska Mazowieckiego nawiązał współpracę z wojskami radzieckimi. Gdy zwołał odprawę swych oficerów, by ich przedstawić dowództwu radzieckiemu, wszystkich aresztowano, a siły AK otoczono i rozbrojono.

W okręgu radomskim AK odtworzyła dwie dywizje w sile około 30 tys. żołnierzy, którzy podjęli walkę z Niemcami. Gdy NKWD zaczął rozbrajać żołnierzy AK, zaprzestano kontaktów z władzami radzieckimi. Dzięki temu AK w okręgu radomskim uniknęła większych strat. Podobnie było w okręgu łódzkim, który do akcji "Burza" przystąpił we wrześniu 1944 r. W okręgu krakowskim "Burza" przybrała znaczne rozmiary, gdyż AK odtworzyła tu w rejonie Krakowa 6 i 21 DP, koło Rzeszowa 24 DP, a w rejonie Przemyśl-Jarosław 22 DP i krakowską Brygadę Kawalerii. Oddziały AK stoczyły z Niemcami kilkadziesiąt bitew. Do nawiązania kontaktu z Armią Czerwoną doszło w Rzeszowie, który został zdobyty wspólnie 2 VIII. Ujawnił się tu podziemny prezydent miasta i oddział AK służący jako policja państwowa, a także dowódca 24 DP. Władze radzieckie zażądały od AK złożenia broni i aresztowały ujawniających się oficerów oraz cywilne organy władzy.

Efekty akcji "Burza".
Cele wojskowe "Burzy" zostały osiągnięte. Inaczej wyglądały jej efekty polityczne. Z początku radzieckie dowództwo podejmowało współdziałanie przeciw Niemcom, a nawet podkreślało męstwo i sukcesy AK, nie wysuwając przy tym żądań politycznych. Potem jednak regułą wynikającą z ogólnej dyrektywy Kremla było wkraczanie do akcji NKWD i stawianie alternatywy: albo włączenie do armii Berlinga, albo aresztowanie. Zgodnie z instrukcją naczelnego wodza, większość żołnierzy i oficerów odmawiała wstępowania do l Armii, toteż do maja 1945 r. w radzieckich więzieniach i obozach znalazło się ponad 50 tys. żołnierzy AK, aresztowanych w trakcie akcji "Burza" lub wyłapanych później w terenie przez władze radzieckie. Przewidując wrogi stosunek Kremla do AK i niezależnych władz cywilnych, dowództwo podziemia przygotowywało kadry wojskowo-politycznej organizacji "Nie" o charakterze kadrowym, a nie masowym. Na jej szkielecie zamierzano w odpowiedniej chwili odtworzyć armię z konspiracyjnego zaciągu. Organizację "Nie" tworzono równolegle z istniejącą jeszcze AK na całym obszarze Polski, również na wschód od linii frontu. Na czele "Nie" stanął początkowo gen. Nil-Fieldorf.

PODSUMOWANIE

Komendantami Armii Krajowej byli:
• gen. Stefan Rowecki "Grot" (II 1942 r.- 30 VI 1943 r.)
• gen Tadeusz Komorowski "Bór" (30 VI 1943 r.- 2 X 1944 r.)
• gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek" (2 X 1944 r. 19 I 1945 r.)

Akcja scaleniowa trwała do końca wojny i nie została w pełni zrealizowana. W latach 1942-1944 AK podporządkowały się następujące formacje wojskowe będące siłami zbrojnymi partii uznających rząd emigracyjny:

• GWARDIA LUDOWA- WOLNOŚĆ RÓWNOŚĆ NIEPODLEGŁOŚĆ (PPS)
• Część Narodowej Organizacji Wojskowej (Stronnictwo Narodowe)
• Część Batalionów Chłopskich (Stronnictwo Ludowe)
• Część Narodowych Sił Zbrojnych

W działalności AK można wyróżnić trzy okresy:
I okres - scalanie i odtwarzanie jednostek wojskowych w konspiracji,
II okres - odtwarzanie sił zbrojnych na wzór przedwojennego wojska, które miało być trzonem armii w powszechnym powstaniu. Wierzono, że powtórzy się sytuacja z I Wojny Światowej i państwo polskie odbuduje się w podobnych warunkach jak w 1918 r.,
III okres - walki powstańcze.

Armia Krajowa na szeroką skalę prowadziła akcje szkoleniowe, dywersyjne, sabotażowe i bojowe. Działalność propagandowa prowadzona była przez Biuro Informacji i Propagandy (B i P). Wydawano czasopisma: Biuletyn Informacyjny, Wiadomości Polskie, Insurekcję, Żołnierz Polski. AK na wielką skalę rozwinęła wywiad, który stał się polską specjalnością i przyniósł aliantom duże korzyści.

Partyzantka AK działała na terytorium całego państwa polskiego, które zostało podzielone na:
• Obszary (kilka województw)
• Okręgi (województwo)
• Obwody (powiaty)
• Placówki (gminy), które składały się z 2- 3 plutonów liczących po 35- 60 żołnierzy

Komendzie głównej podlegały bezpośrednio:
• 4 obszary: Warszawski, Białostocki, Lwowski, Zachodni (Pomorze i Wielkopolska)
• 7 samodzielnych okręgów: Kielecko-Radomski, Krakowski, Lubelski, Łódzki, Śląski, Wileński, Wołyński

Żołnierze AK pochodzili z zaciągu ochotniczego. Jako podstawowe zadanie armia postawiła sobie walkę o odzyskanie niepodległości i odbudowę demokratycznego państwa.
Pod koniec wojny AK liczyła 380 000 żołnierzy. Była to największa podziemna armia świata. Charakteryzowała się wysokim morale, zdyscyplinowaniem, dużą wartością bojową.
Kadra oficerska rekrutowała się spośród oficerów przedwojennych, oficerów przeszkolonych w Wielkiej Brytanii i przerzuconych do kraju oraz wykształconych na konspiracyjnych Zastępczych Kursach Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty i Zastępczych Kursach Szkoły Podoficerów Piechoty. W ramach AK istniała też Wojskowa Służba Kobiet. Armii Krajowej podlegały Szare Szeregi - zakonspirowana organizacja harcerska prowadząca różne formy (zależne od grup wiekowych) walki z okupantem.

Organem komendanta była Komenda Główna złożona z następujących oddziałów:
1. Organizacyjny
2. Informacyjno - Wywiadowczy
3. Operacyjno - Szkoleniowy
4. Kwatermistrzowski
5. Łączności
6. Biuro Informacji Propagandy
7. Finansów i Kontroli

Oraz:
Kierownictwo Dywersji - Kedyw
Szefostwo Biur Wojskowych
Szefostwo Służby Niepodległości
Duszpasterstwo

Dowództwo AK utrzymywało stałą łączność z Rządem RP w Londynie i z Wodzem Naczelnym. AK uważana była za ramię zbrojne rządu emigracyjnego i nierozłączną część Polskich Sił Zbrojnych podległą naczelnemu wodzowi. Istniała do 19 I 1945 r., została rozwiązana rozkazem Komendanta Głównego Leopolda Okulickiego.

Opracował Andrzej Zdanowski

Referat został wygłoszony dnia 10 maja 2006 roku na konferencji Mazurskiego Towarzystwa Naukowego.

Wstecz