Ełk, 28 czerwca 2005 roku

W porównaniu z cywilizacjami orientalnymi, czynnik geograficzny w Grecji odegrał odmienną rolę. Grecja to kraj niewielki /około 80 tysięcy kilometrów kwadratowych/, o ubogim areale ziemi uprawnej - 25 do 30 % powierzchni. Resztę obszaru zajmowały nieużytki, przede wszystkim góry i pastwiska. Natomiast sporo było w Grecji rud metali: żelaza, ołowiu i srebra. Inne bogactwa to marmur i glinka. Czynnikiem sprzyjającym osadnictwu był łagodny klimat. Korzystnie przedstawiało się ukształtowanie brzegów Grecji, które obfitowały i dobrze ochraniane przystanie¹.

Najstarsza ludność Grecji spokrewniona była z mieszkańcami Krety i innych wysp Morza Egejskiego. Ludność ta osiągnęła wysoki poziom kultury i miała za sobą dłuższy okres rozwoju. Wskazują na to liczne przez nią założone, osiedla o charakterze miejskim. W czasie wielkich wędrówek plemion padło szereg państw: Fenicja, Egipt, Syria, a nawet państwo Hetytów, a na teren Grecji przesiedlili się Dorowie.

Na ziemi, którą oni zajęli powstawały silne organizmy państwowe. Rządy sprawowali tam królowie, piastując władzę polityczną i funkcje religijne. Już wtedy musiały istnieć klasy wielkich posiadaczy ziemskich, kupców i właścicieli warsztatów, drobnych rolników, dzierżawców ziemi oraz niewolników.

Społeczeństwo ówczesne rozpada się na rody /gens/, bractwa /fratrie/ i szczepy /fyle/. Powiązane ze sobą więzami krwi i wspólnym kultem religijnym.

Główną rolę w społeczeństwie zaczynają odgrywać arystokratyczne rody wywodzące się od przywódców wojskowych. Obok rodów istnieje szeroka warstwa ludności wolnej, zróżnicowana ze względu na pozycje społeczną, miejsce zamieszkania i rodzaj zajęcia /demos/. Po mimo podziału pracy gospodarka ma przede wszystkim charakter naturalny. Wymiana jest słabo rozwinięta, gospodarstwa rodowe są samowystarczalne. Rzadkie transakcje handlowe miały charakter wymiany towarów. Wartość obliczana była w bydle. Trzonem życia gospodarczego było rolnictwo i hodowla.

Na przełomie IX i VIII wieku następuje proces rozkładu wspólnoty rodowej. Homer w swoich poematach wspomina o istnieniu równolegle wspólnej własności rodowej i własności indywidualnej². Proces stale zwiększającej się indywidualizacji posiadania staje się powszechny. Coraz częstszym zjawiskiem są niewolnicy.

Władza basileusa zostaje ograniczona przez arystokrację. Obok króla istnieje arystokratyczna rada starszych, mająca szerokie kompetencje, a w sprawach najważniejszych decyduje zgromadzenie ludowe. Na skutek ścierania się wpływów arystokracji, która szczyciła się boskimi koligacjami, władza królewska była nieustabilizowana, stając się celem ambitnych jednostek. "Doświadczeni starcy" /bule/, a wiec przedstawiciele najbardziej wpływowych rodów stopniowo zaczynają stanowić czynnik nadrzędny wobec zgromadzenia ludowego, a z czasem podporządkowują sobie i basileusa.

Nowopowstające państwa greckie podlegały dwu tendencjom rozwojowym. Jedna, to rozdrobnienie się państw greckich, zaostrzenie się partykularyzmu i powstanie państw - miast /polis/. Druga, to przesuwanie się ośrodków władzy w społeczeństwie w zależności od zmiany stosunków gospodarczych. Obie te tendencje rozwinęły się mniej więcej równolegle. I tak w połowie VII wieku na skutek rozkładu wspólnoty rodowej, rozwoju wymiany, a następnie procesów kolonizacyjnych dochodzi do wzrostu znaczenia arystokracji i wprowadzenia w miejsce dotychczasowej monarchii patriarchalnej, rządów oligarchii.

Do rozwoju gospodarczego, który przypada na omówiony okres dziejów przyczyniło się wiele czynników. Rozwój greckiego przemysłu i handlu doprowadził do coraz żywszych stosunków gospodarczych i kulturalnych z ludami zamieszkującymi basen Morza Śródziemnego oraz do zwiększenia zasobu wiadomości potrzebnych do rozwoju gospodarki. Zastosowanie na szeroką skalę narzędzi żelaznych w miejsce dotychczasowych z brązu, umożliwia zwiększenie wydajności pracy tak w rolnictwie, jak i w rzemiośle³.

Dalszym czynnikiem było zastosowanie pieniądza kruszcowego przez szereg greckich miast - państw, z Eginą na czele. Jego obieg przyśpieszył przekształcanie gospodarki naturalnej w gospodarkę towarowo - pieniężną. Odniesione korzyści z zastosowania pieniądza nie trwały długo. Wskutek bowiem wprowadzenia pieniądza następuje silna proletaryzacja, zwłaszcza szerokich mas ludności wiejskiej. Wielcy właściciele ziemscy, których gospodarstwa bardziej nadawały się do produkcji towarowej, w porównaniu z drobnymi gospodarstwami, ograbiają i eksploatują chłopów. W mieście wzmacnia się pozycja kupców, którzy gromadzą w swych rękach kapitały pieniężne⁴.

Zmiany stosunków gospodarczych zachodziły we wszystkich prawie krajach greckich i powodowały zmiany stosunków politycznych. Jedynie w Sparcie ewolucja gospodarcza przebiegała bardzo powoli. Rozwój sił gospodarczych hamowały tam instytucje polityczne i prawne. Sparta stanowiła poważną siłę militarną, którą przez szereg wieków realnie odczuwała cała Hellada. Równocześnie państwowy ustrój Sparty, powstał w wyniku zespolenia elementów rodowych ze sztucznymi elementami organizacji wojskowej, odgradzającej zwycięzców od zwyciężonych - budził nadzieję i wyobraĽnię tych, którzy przedkładali stałość ustroju Sparty nad dynamiczność demokracji. Mit wytworzony wokół Sparty czynił z tego "obozu wojennego" wzór ustrojowy, który będzie inspirował w przyszłości niejedną utopijną myśl polityczną.

Ustrój Sparty dawał pełnię praw jedynie nielicznym Spartanom, którzy z tytułu swoich wojskowych funkcji mieli zapewnione dochody z gruntów przydzielonych im do użytkowania wraz z osiadłą na nich ludnością /helotami/. Nie wszystkie elementy tego ustroju były stworzone od razu, wiele datuje się z okresu doryckiej wspólnoty plemiennej. Aczkolwiek pewne elementy ustrojowo - społeczne formują się na drodze ewolucji - to jednak wydaje się, że całość ustroju Sparty od VII wieku tworzy kompozycję zwartą, stworzoną sztucznie i jednorazowo.

W wyidealizowanym obrazie Sparty, Spartanie byli absolutnie równi pomiędzy sobą, pod względem praw i obowiązków wobec państwa. Wydaje się jednak, że przekazany tradycją ustrój Sparty odbiegał od rzeczywistych stosunków. Zwycięstwa, jakie odnosili Spartanie, musiały doprowadzić do zróżnicowania w ich obozie, oraz do podziału na możnych i biednych, mimo że instytucje prawne i polityczne utrudniały ten proces.

Sparta była więc jedynym państwem greckim, gdzie ustrój rygorystycznej organizacji wojenno - militarnej przetrwał w formach prawie nie zmienionych aż do III wieku przed naszą erą. Wychowanie Spartan uniemożliwiało i tłumiło każdą odmienną i nową myśl polityczną, przy czym stagnacja życia gospodarczego i konsekwentny sposób wychowania nie tworzyły możliwości dla powstawania doktryn politycznych. Państwo to stanowiło wyjątek w świecie greckim dostarczając wzorów dla różnych typów ustrojowych dyktatury militarnej.

W Atenach natomiast w 594 roku przed naszą erą demos odniósł nad arystokracją wielkie zwycięstwo, gdy przeprowadzone zostały tak zwane reformy Solona. Wstąpienie Solona na arenę polityczną opisuje Arystoteles w sposób następujący: "Podobny system ujarzmienia większości przez mniejszość burzył lud przeciw możnym. Walka była zażarta i od dawna dwa obozy ścierały się nawzajem ze sobą; wreszcie uznali wspólnie Solona za rozjemcę i obrali go archontem; jemu to powierzyli troskę o przekształcenie ustroju państwa⁵.

Z pochodzenia Solon należał do eupatrydów, ale dla poprawienia złego stanu majątkowego zajął się handlem, zwiedzając wiele miast. Solon i jego zwolennicy nie będąc zainteresowanymi w całkowitym zachowaniu przywilejów arystokracji rodowej, skłaniali się do kompromisu. Za cenę pewnych ustępstw Solon chciał zaspokoić najbardziej uporczywe żądania ludu i w ten sposób podnieść dobrobyt i zdolność obroną Aten. Dla urzeczywistnienia tego celu przeprowadzono wiele reform, skasowano na przykład ciążące na rolnikach Attyki zadłużenie⁶. Na zawsze zniesiono niewolnictwo za długi; Ateńczycy sprzedani w niewolę z tytułu zadłużeń zostali wykupieni i odesłani do ojczyzny. Ustanowiono swobodę testamentu; w myśl tego przepisu każdy miał prawo zapisywać swe mienie według własnej woli, podczas gdy poprzednio pozostawiony bez dziedzica przechodził obowiązkowo na własność rodu zmarłego. Wydano szereg zarządzeń mających na celu popieranie rzemiosł i rozwój handlu.

Solon przeprowadził tak zwaną reformę timokratyczną⁷. Zgodnie z nią wszyscy obywatele ateńscy, niezależnie od pochodzenia, podzieleni zostali według cenzusu majątkowego na cztery kategorie. Za jednostkę pomiaru dochodów przyjęto miarę objętości stosowaną dla zboża, a mianowicie medimnos. Do pierwszej kategorii /pentahosiomedimnoi/ zaliczeni zostali Ateńczycy, których dochód roczny z gospodarstwa rolnego osiągał 500 medimnów zboża; do kategorii drugiej /hippois, jeźdźcy/ należeli obywatele mający 300 medimnów dochodu lub zdolni utrzymać konia z rynsztunkiem; do trzeciej klasy /zeugitai/ zaliczano ludzi o dochodach 200 medimnów i wreszcie do czwartej, czyli do tetów - tych wszystkich, którzy mieli poniżej 200 medimnów dochodu. Obywatele pierwszych dwóch klas korzystali w pełni z praw politycznych, ale obciążały ich obowiązki publiczne związane z największymi wydatkami; pierwsi świadczyli na rzecz państwa /liturgie/, jak budowa na swój koszt okrętów dla floty ateńskiej, urządzanie uroczystości publicznych i tym podobne; drudzy służyli w konnicy. Zeugici mieli nieco ograniczone prawa: nie mogli na przykład być obierani na archontów, a więc należeć do areopagu. W pospolitym rozumieniu stanowili oni ciężkozbrojną piechotę i - również jak i inni wojownicy - mieli obowiązek wyekwipowania się na własny koszt. Wreszcie teci posiadali tylko czynne prawo wyborcze w zgromadzeniu ludowym, sami natomiast nie mogli być wybierani na urzędy państwowe; w pospolitym ruszeniu służyli jako lekkozbrojni żołnierze⁸.

Reformy Solona dotyczyły także ustroju politycznego Aten. Na podstawie starożytnych czterech fyl utworzono nowy organ - "radę czterystu", do której wybierano po sto osób z każdej fyli. Rada ta istniała równolegle do areopagu, ale różniła się od niego swym składem. W areopagu reprezentowane były tylko wyższe klasy majątkowe, podczas gdy do rady czterystu mogli być wybierani wszyscy z wyjątkiem tetów, skład tej rady był więc bardziej demokratyczny. Co się tyczy ich funkcji, to areopag zachował swe znaczenie dzięki temu, ze wykonywał ogólną kontrolę nad sprawami państwowymi i był najwyższym organem sądowym, zaś rada czterystu w przerwach miedzy zgromadzeniami ludowymi decydowała prawdopodobnie zamiast niego w bieżących sprawach związanych z zarządzaniem państwem. Zgromadzenie ludowe /ekklesia/, które w okresie nieograniczonego panowania eupatrydów utraciło prawie wszelkie znaczenie w życiu politycznym Aten, znów zaczęło odgrywać w nim wybitną rolę. Arystoteles wiąże z imieniem Solona wprowadzenie w Atenach sądu przysięgłych /heliaia/. Według jego zdania była to jedna z najbardziej demokratycznych reform Solona, gdyż w haliai uczestniczyli nawet teci.

Tak więc reformy Solona w sposób istotny zmieniły życie społeczno - polityczne starożytnych Aten, stworzyły warunki dla rozwoju własności opartej na niewolnictwie i wysunęły nową zasadę cenzusu majątkowego. Wszystko to było ciosem dla przeżytków rodowych i panowania arystokracji, które hamowały kształtowanie się ateńskiego społeczeństwa o ustroju niewolniczym.

Jednakże reformy Solona nie doprowadziły rozpoczętego dzieła do końca i w tym sensie miały charakter kompromisowy. Wyższe warstwy demosu zyskały dostęp do władzy, jednak cenzus określono na podstawie dochodów z ziemi, w związku z czym bogaci przedstawiciele demosu dzielili władzę z arystokracją ziemską. Drobni rolnicy attyccy osiągnęli nie wiele: wprawdzie zwolnieni zostali z długów, wybawieni od niebezpieczeństwa niewoli za długi, wielu z nich po ucieczce z ojczyzny powróciło do niej, a ponieważ kamienie dłużnicze zostały usunięte, odzyskało prawdopodobnie ziemię⁹. Lecz demos nie wywalczył ponownego podziału ziemi, gdy tymczasem rodowa arystokracja ziemska, zmuszona do ustępstw, usiłowała stopniowo odzyskać straty i przywrócić dawne swe panowanie. Toteż wkrótce po przeprowadzeniu reformy, walka społeczno - polityczna w Atenach wybuchła z nową siłą.

Na tle przedstawionej powyżej ewolucji stosunków gospodarczych w różnych państwach greckich dochodzi w VII wieku do zaostrzenia się sprzeczności interesów i walki o wpływy polityczne pomiędzy trzema warstwami ludności: arystokracją /posiadaczami ziemi/, bogatymi kupcami i rzemieślnikami oraz ubogą ludnością wiejską i miejską. Sytuacja ta doprowadziła do zmiany układu sił. Arystokracja musi podzielić się wpływami i władzą z kupcami i właścicielami wielkich warsztatów rękodzielniczych. Zauważamy ten stan rzeczy w kodyfikacjach prawnych, sankcjonujących wytworzone stosunki społeczne. Spisywane prawa z jednej strony gwarantowały bezpieczeństwo klasom posiadającym, utrwaliły własność prywatną i pozycję nowo bogacącej się klasy - z drugiej strony kodyfikacje aprobowały też klasy nie posiadające, które widziały w niej ograniczenie bezprawia i samowoli. Nierozwiązane konflikty i sprzeczności powodowały ciągłe walki wewnętrzne i doprowadziły do formowania się nowej formy ustrojowej - tyranii.

Tyrania była wyrazem dokonujących się przemian. Jednostki wybitne, świadome dążeń mas, stawały na czele niezadowolonych, zagarniały władzę i realizowały ustrój odpowiadający nowemu układowi gospodarczemu, nie zapominając o swych interesach i ambicjach. U Arystotelesa czytamy: "Władza monarsza powstała dla obrony klas wyższych przed ludem, a królami bywają zazwyczaj przedstawiciele rodów arystokratycznych. Tyran przeciwnie, staje zwykle po stronie ludu ku obronie jego przed możnymi po to niby, żeby lud nie doznawał od nich niesprawiedliwości. Przykładów dostarcza historia: większość tyranów z początku odgrywała rolę demagogów, to jest przywódców ludu i pozyskała i pozyskała sobie zaufanie ludu rozsiewaniem nienawiści ku możnym¹⁰. Tyrani nie zawsze realizowali w pełni postulaty mas ludowych, niemniej ich wystąpienia i działalność traktować należy jako postępowe, bowiem ta reforma ustrojowa popiera nowe elity społeczno - ekonomiczne, a więc kupców i rzemieślników, a zwalcza arystokrację i związane z nią instytucje rodowe. Powodzenie przewrotu wiązało się najczęściej z osobowością przywódcy, a utrzymanie rezultatów przewrotu wymagało skupienia wszystkich sił państwa w rękach jednego człowieka. Stąd też pierwsze tyranie pojawiają się około VII wieku wszędzie tam, gdzie w wyniku silnego i szybkiego rozwoju gospodarczego walka społeczna była szczególnie ostra.

Tyrania nie zawsze prowadziła do przemian ustrojowych. "Czasami reformatorami byli wysunięci na stanowisko azymnetów, czyli pewnego rodzaju sędziów rozjemczych, wybitni politycy. Byli to ludzie wykształceni, myśliciele czy poeci, świadomi konfliktów społecznych. Wierzyli oni, że za pośrednictwem aparatu państwowego oraz przy pomocy perswazji uda się przeprowadzić reformy gospodarczo - społeczne, które złagodzą czy nawet w ogóle zlikwidują antagonizmy i walki klasowe"¹¹.

W VII i VI wieku najistotniejszym ogniskiem życia gospodarczego świata helleńskiego były miasta jońskie Azji Mniejszej, które dzięki sprzyjającym układom politycznym i położeniu geograficznemu stały się ważnymi ośrodkami gospodarczo - kulturalnymi tego czasu. Kiedy miasta te weszły na tory gospodarki towarowo - pieniężnej, musiały dla zdobycia surowców i w celu zwiększenia obrotów handlowych zakładać nowe kolonie. Przeobrażenia gospodarczo - ustrojowe, które dokonały się w wyniku kolonizacji, były tak głębokie, że pod koniec ery kolonizacyjnej, a więc około połowy VI wieku w nielicznych tylko państwach Grecji utrzymał się stary porządek. Tempo tych przeobrażeń najszybciej i najdokładniej uwidoczniło się w miastach Jonii.

Przewagę w tych miastach uzyskuje ruchliwa klasa kupców, którzy utrzymują żywy kontakt ze światem zewnętrznym, przejmują od obcych plemion ich doświadczenia. Wszystko to sprzyjało rozwojowi koncepcji filozoficznych tłumaczących w sposób racjonalny różnorodne procesy i zjawiska otaczającego świata. Stąd też ośrodkiem rozwoju myśli filozoficznej, a często także politycznej w VI wieku przed naszą erą staje się Azja Mniejsza.

Wśród pierwszych filozofów, których poglądy polityczne i społeczne znamy znajdują się przedstawiciele szkoły jońskiej. W swych przemyśleniach nie wykraczają oni doktrynę kompromisu. Wysuwają koncepcję ograniczenia krańcowości, aby uniknąć przewrotów i tyranii. Ten punkt widzenia znajdujemy w poglądach Talesa, który za najlepsze państwo uważał społeczność nie posiadającą ani zbyt bogatych, ani zbyt biednych. Będąc przeciwnikiem tyranii, przez ograniczenie przyrostów bogactwa pragnął uniknąć zmiany ustroju¹².

Idę kompromisu głosił również Demokryt z Abdery. Istotę mądrości politycznej i życiowej widział on w zachowaniu we wszystkim umiaru, "nie wpadając w skrajności, ani w sprawach osobistych, ani publicznych, ani w gromadzeniu bogactw, ani w dążeniu do zaszczytów"¹³. Dlatego zasada zgodności i harmonijnego działania uzasadnia według Demokryta istnienie państwa, którego celem jest harmonizowanie sprzecznych interesów. W tej doktrynie państwa przez prawo, władzę i mądrość może zapewnić realizowanie swych zadań, mimo sprzecznych interesów i dążeń obywateli. Idea kompromisu nie przeszkadzała Demokrytowi widzieć najwyższego celu społeczności państwowej w wolności i demokracji. "Bieda w ustroju demokratycznym jest o tyle lepsza od pomyślności przy królach, o ile wolność jest lepsza od niewoli".

Dociekania poprzedników rozszerzył bardzo Heraklit z Efezu /około 544 - 484 przed naszą erą/. W swych poglądach politycznych dostrzegał walkę i sprzeczności w społeczeństwie, które porównywał do zjawisk przyrody. Widział wojnę i ścieranie się przeciwieństw, lecz rozumne prawo wszechświata - logos - "powoduje, że przeciwieństwa jednoczą się i powstaje harmonia. Wojna jest ojcem wszechrzeczy i wszechrzeczy królem. Jednych czyni bogami, innych ludĽmi, innych niewolnikami, a innych wolnymi. Rozbieżne zbiega się i z rzeczy różnych tworzy się najpiękniejsza harmonia. Wszystko powstaje ze sporu"¹⁴

Czynnikiem, który wyzwalał najlepsze elementy jest i wartości była dla Heraklita walka. W wyniku starć i wojny utrwala się hierarchicznie zbudowana społeczność, w której kierownictwo przypada arystokracji, a pogardzany tłum trzyma się w ślepym posłuszeństwie. Nierówność dla Heraklita stanowi podstawowe prawo ustroju społecznego, a wobec tego należy zwalczać jego zdaniem, wszelkie dążenia mas do równości. Konsekwencją tej doktryny jest ustrój arystokratyczny. Władza w państwie powinna znajdować się w rękach jednego lub kilku najlepszych, lud zaś nie może być pod żadnym pozorem dopuszczony do władzy. "Bo jakie oni mają myśli lub rozum ? Słuchają ulicznych pieśniarzy i biorą tłum za nauczycieli, nie wiedząc, że tłum jest zły a dobrych jest mało. Najlepsi wybierają jedno ponad wszystko, nieśmiertelną sławę rzeczy śmiertelnych. Masy leżą obżarte jak bydło"¹⁵

Pewnego rodzaju reakcją na przyrodniczy, materialistyczny pogląd na świat, reprezentowany przez filozofów jońskich, stał się idealistyczny kierunek filozofii, który wyszedł również z Jonii, ale rozwinął się przede wszystkim w koloniach greckich w południowej Italii. Powstanie tego kierunku idealistycznej filozofii związane jest z nazwiskiem Pitagorasa z Samos /VI wiek przed naszą erą/. Szczególne miejsce w jego nauce zajmuje matematyka. Liczbą tłumaczy Pitagoras istotę wszystkich zjawisk, a stosunkiem liczb usiłuje wyjaśnić harmonijność wszechświata.

Dalej