Wychodząc z pitagorejskiej koncepcji harmonii, jeden z uczniów Pitagorasa, Hippodemos z Miletu opracowuje pierwszy system idealnego państwa. Owo państwo - miasto Hippodemosa nie mogło przekraczać 10 tysięcy obywateli, którzy dzielili się na trzy stany: wojowników, rzemieślników i rolników. Jedynie ci ostatni posiadali prywatną własność ziemi, przy czym ziemia rolników wynosiła 1/3 ogólnego zapasu. Natomiast z pozostałego zapasu 2/3 ziemi w tym państwie pokrywano by koszty kultu religijnego i utrzymania wojowników. Autor utopii szczególną uwagę zwraca wychowanie obywateli, które miało gwarantować harmonijny ustrój społeczny w oparciu o troisty podział społeczeństwa, troisty podział ziemi, troisty podział kar i nagród. W ten sposób utopia Hippodemosa opierała się o mistyczną liczbę trzy, przy pomocy której usiłował on zrealizować w społeczeństwie ideał harmonii pitagorejskiej.

Około 500 roku przed naszą erą centrum świata antycznego przesuwa się ponownie z Azji Mniejszej do Aten. Zwycięskie zmagania Greków z Persami pod kierownictwem Ateńczyków czynią z Aten pierwsze miasto świata helleńskiego.

Wyjątkowy rozwój myśli politycznej w Grecji miał miejsce w okresie 200 lat, między V a III wiekiem przed naszą erą. W minionym okresie Grecy osiągnęli jako całość największy rozwój terytorialny, obejmując zasięgiem swej kolonizacji większość wybrzeży Morza Śródziemnego. Równocześnie wykształciła się w tym czasie typowa dla świata greckiego forma polityczna, a zarazem jednostka gospodarcza, jaką była polis, miasto - państwo. Ten stan rzeczy krył w sobie poważne niebezpieczeństwo. Niebezpieczeństwo to tkwiło w partykularyzmie greckim, w rozbiciu politycznym, nie zaznaczyło się tak długo, jak długo Grecy zamieszkiwali w swej masie Grecję macierzystą i żyli w izolacji od reszty świata śródziemnomorskiego. Wielka Kolonizacja przyczyniła się jednak do tego, że znaleĽli się oni w obliczu wzrastającego zagrożenia ze strony silniejszych organizmów państwowych.

Najpoważniejszym przeciwnikiem Grecji stała się Persja, która kierując się własnym interesem i wygodą narzucała Grekom tyranię po podbiciu miast greckich /546 rok przed naszą erą/ na wybrzeżu Azji Mniejszej. Stosunki grecko - perskie uległy dalszemu zaostrzeniu po wyprawie Dariusza przeciw Scytom /około 512 roku przed naszą erą/. Zakończyła się ona ostatecznie niepowodzeniem, ale w jej następstwie wiele kolonii greckich z Bizancjum na czele, znalazło się w rękach Persów, którzy kontrolowali teraz ważną drogę, jaka przez Hellespont i Bosfor łączyła Morze Egejskie z Morzem Czarnym, terenem eksportu ważnych surowców do Grecji. W tych warunkach doszło w wielu miastach Jonii do powstania, które po kilkuletnich zapasach /499 - 494 przed naszą erą/, zakończyło się zburzeniem Miletu i klęską miast greckich. Walce wyzwoleńczej Greków azjatyckich udzieliły pomocy Ateny, aby następnie odegrać kierowniczą rolę w konflikcie z Persami.

Zahamowanie rozwoju miast jońskich wskutek ekspansji Persów oraz dogodne położenie geograficzne Aten nie uszło uwadze klas posiadających, które inwestują swoje nadwyżki w handlu morskim.

Myśl stworzenia wielkiej floty do walki z Persami wysunięta i zrealizowana przez Temistoklesa /w 493 roku przed naszą erą/ miała przełomowe znaczenie. "Od owej też chwili - jak powiada Plutarch - kierował /Temistokles/ zwolna zainteresowania obywateli ku morzu i nakłaniał ich do żeglugi, a uzasadniał to tym, że Ateny o ile na lądzie nie sprostają nawet równym sobie państwom, o tyle z pomocą floty zdołają i obcego wroga odeprzeć i panować nad całą Helladą"¹⁶. Dzięki rozbudowie silnej i licznej floty w okresie wojen z Persami umocniły się elementy demokratyczne w społeczeństwie.

Rozwojowi sił demokratycznych sprzyjał także handel. Ośrodkiem handlowym całego świata staje się port Aten - Pireus lata od 500 roku do 430 roku przed naszą erą, to jest do momentu wybuchu wojny peloponeskiej, były siedemdziesięcioletnim pasmem koniunktury gospodarczej miasta, w tym czasie wojny perskie kończą się dla Aten korzystnie. Po pięćdziesięciu latach zmagań przerwano działania wojenne i wytyczono linię wpływów pomiędzy Attyką a Persją, bez zawierania oficjalnego pokoju. Persja przestała zagrażać zwycięskiej Grecji.

Niemałą rolę w rozwoju życia gospodarczego Aten w V wieku przed naszą erą odegrała zaborcza polityka, jaką prowadziły Ateny za pośrednictwem Związku Morskiego, który powstał w 478/7 roku przed naszą erą.

W miarę jak rozwój wydarzeń wojennych ujawniał nierealność planu Peryklesa, polegającego na narzuceniu Grecji hegemoni i równoczesnym rozstrzygnięciu rozgrywki z Persją, zaczął w Atenach kształtować się inny plan, bardziej dalekosiężny, którego etapem było przekształcenie Związku Morskiego w państwo ateńskie, a obywateli miast związkowych w poddanych Aten. Czynnikiem sprzyjającym realizacji planów ateńskich była organizacja finansowa Związku. Z liczby około 200 miast i miasteczek należących do niego tylko najbogatsze posiadały środki niezbędne do wystawienia i utrzymania okrętu wojennego. Ogromna większość wolała płacić składkę do skarbca związkowego. Metoda ta wygodna dla miast związkowych, równała się jednak rozbrojeniu Związku. Przeniesienie skarbca z wyspy Delos do Aten w 454 roku przed naszą erą praktycznie oddała do dyspozycji ludu ateńskiego zasoby Związku. Ateńczycy też nie wahali się uczynić z niego użytku dla własnych celów. Najbardziej zapalnym punktem stosunku Aten do miast Związku była kwestia ich autonomii. Zadaniem Związku była walka z Persami i tylko w celu realizacji tego zadania miasta związkowe poddały się hegemoni Aten. Po zakończeniu działań wojennych wiele miast nie widziało dalszych podstaw do należenia do Związku. Ateny z całą bezwzględnością karały próby wystąpienia ze Związku. W celu wymuszenia posłuchu przedstawicieli miast związkowych, traktowanych teraz jako poddanych, wysyłano z Aten załogę, a jej komendant czuwał nad prawidłowym poborem daniny. Dążąc do zatarcia różnic między obywatelami poszczególnych miast usiłowali Ateńczycy zlikwidować pieniądz lokalny i zastąpić do monetą ateńską. Szczególnie jednak dotkliwe było narzucanie ustroju demokratycznego siła. Ateny bowiem wszędzie popierały demokratów, widząc w nich sojuszników w walce z arystokratami i Spartą. Był to jednak ze strony Aten zamach na podstawową wolność Greków, zasadę autonomii.

W tym czasie w Atenach ukształtowała się już demokracja, której twórcą był Kleistenes, który stanął na czele demokracji ateńskiej. Najważniejszą z reform Kleistenesa był podział obywateli ateńskich oparty na konsekwentnie przeprowadzonej zasadzie terytorialnej. Całe terytorium Attyki oraz miasto Ateny podzielono na 3 okręgi, z których każdy składał się z 10 części - trittyes. Trzy trittyes, po jednej z każdego okręgu, stanowiły jedną nową fylę; powstało więc w ten sposób 10 fyl terytorialnych. Zgodnie z yym nowym podziałem w skład każdej fyli wchodzili obywatele, którzy zamieszkiwali w różnych okręgach Attyki i różnych dzielnicach Aten. Nowe terytorialne fyle dzieliły się na demy - podstawowe jednostki administracyjne, przy czym każdy dem korzystał z pewnego samorządu.

Sens historyczny tej reformy polegał na tym, że zniosła ona dawny podział rodowy i rozdzieliła arystokrację, pozbawiając ją dawnego wpływu w zgromadzeniu ludowym, które głosował o teraz według nowych fyl.

Organizacja nowych fyl zdecydowała o zmianie "rady czterystu" na "radę pięciuset" (po 50 osób z każdej fyli). Na nową radę spadł szereg nowych obowiązków. Przygotowywała ona sprawy do rozpatrzenia w zgromadzeniu ludowym i podejmowała wstępne decyzje, bez których żadna sprawa nie mogła być w zgromadzeniu rozpatrzona. Rada wykonywała wszystkie uchwały zgromadzenia ludowego i decydował o drugorzędnych sprawach w okresie między jego sesjami.

Kleistenes stworzył jeszcze jeden organ - kolegium strategów, wybieranych po jednym z każdej fyli. Początkowo stratedzy sprawowali głównie funkcje wojskowe, następnie zaś w ich rękach skoncentrowała się wyższa władza wykonawcza. Jak podaje Arystoteles, za Kleistenesa powiększyły się szeregi ateńskich obywateli drogą nadanie wielu Metojkom praw obywatelskich; być może pewnej liczbie niewolników nadano prawa Metojków. Dla zabezpieczenia nowego ustroju przed wrogimi zamachami wprowadzono tak zwany "sąd skorupkowy" - ostracyzm. Stanowił on formę głosowania tajnego, przy którym każdy głosujący pisał na skorupce (greckie - ostrakon) imię człowiek, który jego zdaniem zagrażał istniejącemu ustrojowi. Jeśli to samo imię powtórzyło się przy obliczaniu głosów co najmniej sześć tysięcy razy, to człowiek ów podlegał banicji na 10 lat bez konfiskaty majątku. PóĽniej ostracyzm znalazł szerokie zastosowanie w walce politycznej. Wykorzystywali go działacze polityczni zwycięskich ugrupowań usuwając w ten sposób swoich rywali i wrogów¹⁷.

Reformami Kleistenasa kończy się trwający ponad sto lat okres ostrej walki między arystokracją rodową a demosem.

Ugruntowanie demokratycznego ustroju państwowego, Ateny zawdzięczają Peryklesowi¹⁸. W odróżnieniu od wcześniejszych jednorazowych reform ogólnych w rodzaju reformy Solona lub Kleistenasa przeprowadzono w połowie V wieku przed naszą erą szereg aktów ustanawiających w danej dziedzinie nowe porządki lub znoszących stare prawa, które ograniczały demokrację. W innych przypadkach stare te prawa nie zostały nawet formalnie uchylone, lecz po prostu przestano ich przestrzegać. Tak na przykład mimo, że ustawodawstwo cenzusowe Solona nie było w zasadzie zniesione, w 457 roku przed naszą erą wybrano po raz pierwszy na urząd archonta zeugitę, to jest przedstawiciela średnich klas demosu; następnie zugici i najubożsi obywatele, teci, uzyskiwali w praktyce dostęp do wszystkich nieomal urzędów państwowych. Dawny tryb wyborczy drogą głosowania coraz częściej zaczęto zastępować losowaniem, które dawało każdemu obywatelowi ateńskiemu prawo piastowania każdego urzędu w państwie. Wyjątek stanowiło kilka najwyższych funkcji / na przykład urząd stratega/, które wymagały specjalnych kwalifikacji; stanowiska te obsadzano w dalszym ciągu drogą głosowania w zgromadzeniu ludowym.

Aby zwykli obywatele mogli zajmować rzeczywiście odpowiedzialne urzędy, należało opłacać je z kasy państwowej. Na początek ustanowiono wynagrodzenie dla heliastów /ławników w sądzie ateńskim/ w wysokości dwóch oboli za posiedzenie. Z czasem kasa państwowa zaczęła wypłacać diety członkom "rady pięciuset", archontom i innym urzędnikom. Nieco póĽniej utworzony został specjalny fundusz, tak zwany teorikon, z którego wypłacano uboższym obywatelom kwoty na uczęszczanie do teatru. Poniewaz teatr odgrywał wielką rolę w życiu społecznym, teorikon miał istotne znaczenie polityczne.

Ateńczycy korzystali z dóbr materialnych nie tylko przez eksploatację pracy niewolników, lecz również kosztem innych miast greckich - członków Związku Morskiego, które stały się de facto poddanymi Aten. Obywatele ateńscy rozumieli, że w wypadku zwiększenia ich liczebności ilość przypadających na każdego z nich dóbr materialnych może się zmniejszyć. Dlatego też na wniosek Peryklesa ateńskie zgromadzenie ludowe w latach 451 - 450 przed naszą erą uchwaliło specjalną ustawę, w myśl której tylko ten uważany był za obywatela, którego oboje rodzice byli obywatelami Aten. Ustawa ta, mająca na celu ograniczenie liczebności uprzywilejowanej grupy pełnoprawnych obywateli, świadczy, jak ograniczona była demokracja greckiej polis¹⁹.

Państwem ateńskim w czasach Peryklesa rządziło zgromadzenie ludowe /ekklesia/, posiadające pełnię władzy zwierzchniej. Ekklesia nie przekazywała nikomu swoich uprawnień i sprawowała je bezpośrednio. Wszystkie organy państwa ateńskiego podporządkowano zgromadzeniu ludowemu. Organami tymi były: "rada pięciuset"/bule/, heliaia, areopag, kolegium dziesięciu strategów, archontowie i szereg innych urzędników wybieranych przeważnie przez losowanie.

Organizacja bule była w zasadzie taka sama jak za Kleistenesa. Sąd przysięgłych /heliaia/ zajmował się w Atenach nie tylko zwykłymi sprawami sądowymi, lecz odgrywał też określoną rolę w działalności ustawodawczej. Z wybieralnych ateńskich organów państwowych największy wpływ polityczny miało kolegium dziesięciu strategów, które jednocześnie winne było składać sprawozdania zgromadzeniu ludowemu i podlegało jego kontroli.

Swego rodzaju prawo kontroli miał również każdy obywatel ateński w formie zgłoszenia "skargi na bezprawie". Każdy obywatel mógł złożyć protest w sprawie przedkładanego zgromadzeniu ludowemu wniosku lub przyjętego już postanowienia lub ustawy. Jeśli po rozpatrzeniu skargi w sądzie przysięgłych uznano ją za słuszną, kwestionowano postanowienie lub ustawę uchylano, osoby zaś winne ich przeprowadzenia pociągano do odpowiedzialności sądowej. Z drugiej strony, jeśli skargę na bezprawie uznano za nieuzasadnioną skarżący karany był wysoką grzywną.

Taki był w ogólnych zarysach państwowy ustrój Aten w połowie V wieku przed naszą erą. Był to okres wysokiego rozwoju antycznej demokracji ograniczonej jednak jej niewolniczym podłożem. Oprócz całkowicie pozbawionych praw niewolników i częściowo metojków, kobiety także nie miały praw politycznych zarówno w Atenach jak i we wszystkich innych miastach - państwach greckich. Tak więc ilość pełnoprawnych obywateli, którzy brali udział w ekklesii stanowiła niewielką część mieszkańców Attyki.

Poza tym bynajmniej nie wszyscy posiadający w Atenach prawa polityczne byli w stanie realnie z nich korzystać. Dotyczy to przede wszystkim udziału obywateli w zgromadzeniu ludowym²⁰. A jednak nowy ustrój odpowiadał masom obywateli, między innymi dlatego, że stworzył lepszą sytuację gospodarczą i wciągnął je do udziału w rozgrywkach politycznych.

W połowie V wieku przed naszą erą Ateny przekształciły się w największy i kwitnący ośrodek życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego całej Grecji. Ustrój państwowy Aten wywarł silny wpływ na rozwój polityczny szeregu państw greckich, zwłaszcza miast należących do Związku Morskiego, w którym przewodziły Ateny, lub znajdujących się w sferze jego wpływów.

Z okresem demokracji Peryklesa związany jest rozwój sofistyki. Jeżeli w dotychczasowej filozofii zagadnienia społeczne omawiane były marginesowo, a zasadniczym przedmiotem filozoficznych rozważań dociekania nad zjawiskami przyrody - to obecnie głównym przedmiotem zainteresowania stały się zjawiska społeczne. Na tle głębokich przemian gospodarczo - społecznych zrodziła się nowa myśl polityczna zwana sofistyką.

Sofiści nie tworzyli żadnej szkoły, nie byli wyznawcami jednego systemu, nie byli filozofami z zawodu. Sofiści - to wędrowni nauczyciele życiowej i politycznej mądrości. Swym sposobem ujmowania zjawisk społecznych budzili oni zwątpienie i podawali krytyce uświęcone tradycją zasady i dogmaty.

Nowy ruch umysłowy odpowiadał klasie szybko bogacących się kupców i przemysłowców. Postawienie na pierwszym miejscu człowieka, który jest miarą wszechrzeczy, a który kieruje się w swoim postępowaniu nie jakimiś obiektywnymi pojęciami dobra i prawdy, lecz swoim własnym interesem, było teoretycznym sformułowaniem zasad działania polityków i przedsiębiorczych obywateli ateńskich. Ten subiektywizm musiał doprowadzić sofistów do ujmowania zjawisk społecznych jako stosunków zmiennych, nierzadko ustanawianych w interesie silniejszych. Tak wie w nowej doktrynie podkreślono umowny charakter stosunków pomiędzy jednostkami oraz pomiędzy zorganizowanymi społeczeństwami, jakimi są państwa; ponadto uczyli sofiści, że jedno i to samo zjawisko można oceniać z szeregu odmiennych stanowisk w zależności od woli, przekonań, czy interesu przeprowadzającego ocenę.

Sofiści głosili swe poglądy od połowy V wieku przed naszą erą przez z góra cały wiek; jednakże najsilniejszy rozwój ich doktryny wiąże się z osobą Protagorasa z Abdery.

Relatywizm Protagorasa w zagadnieniach społecznych doprowadził go do przekonania, że prawo i instytucje państwowe stworzyli ludzie odpowiednio do wymogów chwili i sytuacji, tak że nie mają one charakteru czegoś doskonałego i wiecznego, ale mogą być zmieniane zgodnie z wolą i interesem jednostek.

W tych swoich zapatrywaniach odnośnie powstania i istoty nie posunął się Protagoras tak daleko, ażeby negować w ogóle przydatność państwa. Nie byłoby to zgodne z interesami najbardziej dynamicznej w tym okresie klasy kupców i rzemieślników, którzy uznawali konieczność istnienia państwa usiłując narzucić jedynie organizacji państwowej ochronę swoich interesów.

Protagoras uznawał konieczność istnienia organizacji państwowej, która umożliwia realizację interesów jednostki i społeczeństwa, nauczał, że ludzie dla swej korzyści zrezygnowali z naturalnej wolności i poddali się rygorom państwa i prawa.

Nie byli zgodni sofiści co do przyczyn warunkujący ustrój polityczno - prawny. Jedni uzasadniali porządek prawny interesami całego społeczeństwa, inni interesami panującego, jeszcze inni państwo i prawo traktowali jako rezultat zgodnej decyzji społeczeństwa i to kosztem ograniczenia wolności obywateli.

Przedstawiona wyżej sytuacja polityczna, społeczna, gospodarcza oraz kulturalna stworzyła z Aten potęgę opartą na takich podstawach ekonomicznych, jakich Grecja dotąd nie znała. Równocześnie jednak rosła w całej Attyce liczba wygnańców politycznych z miast związkowych, którzy prowadzili gwałtowną kampanię anty - ateńską. Oczy wszystkich niezadowolonych skierowane były na Spartę, jako jedyne państwo greckie mogące przeciwstawić się Atenom. W tych warunkach narastał konflikt, który miał doprowadzić do wyniszczającej wojny peloponeskiej.

Wojna peloponeska wywołana została szeregiem przyczyn natury gospodarczej i społecznej. W połowie V wieku przed naszą erą niewiele już było państw, które mogłyby pretendować do dominującej pozycji w życiu ekonomicznym Grecji. Główną rolę w dziedzinie handlu odgrywały dwa rywalizujące ze sobą państwa greckie: Ateny i Korynt. Oba te miasta - państwa dążyły w jednakowym stopniu do rozszerzenia sfery swych wpływów ekonomicznych.

Ateńczycy, dzięki Związkowi Ateńskiemu panujący na Morzu Egejskim, za czasów Peryklesa rozszerzyli swe wpływy daleko na zachód. Tymczasem handel z miastami zachodnimi stanowił jedno z podstawowych Ľródeł dobrobytu, jaki panował w Koryncie. Żywotne interesy handlu korynckiego były więc zagrożone. Walkę jednak mógł Korynt prowadzić jedynie w oparciu o swych sojuszników ze Związku Peloponeskiego, przede wszystkim o Spartę, która nie mogła odmówić pomocy Koryntowi, jednemu z najbardziej wpływowych i najpotężniejszych członów Związku.

Miała jednak Sparta i inne powody do podtrzymywania Koryntyjczyków w ich walce przeciwko Atenom. Na pierwszy plan wysuwały się tu antagonizmy między Spartą i Atenami, walczącymi o hegemonię nad światem greckim, lecz w pewnej mierze grały tu również rolę odmienne tendencje polityczne.

Zawiły splot nakreślonych wyżej sprzeczności uzewnętrznił się w wydarzeniach poprzedzających wybuch wojny. Powodów do naruszenia pokoju zawartego między Atenami a Spartą w 446/5 roku przed naszą erą było kilka: zatarg między Kerkyrą a Koryntem o bogate miasto handlowe na wybrzeżu adriatyckim, Epidamnos; starcie o koryncką kolonię na Chalkidyce - Potidaię (Potidea); wreszcie konflikt Aten z Megarą, w wyniku którego Sparta wysłała poselstwo do Aten. W toku rokowań wysunięto wobec Ateńczyków szereg żądań (np. rozwiązanie Związku Morskiego i wygnanie Peryklesa), na które - co było z góry wiadomo - nie mogli się oni zgodzić. Po odrzuceniu przez Ateny ultimatum spartańskiego wybuchła wojna.

Wojna peloponeska (431 - 404 rok przed naszą erą) zarówno pod względem swego znaczenia historycznego, następstw oraz czasu trwania, jak i pod względem zasięgu działań wojennych i zawziętości walczących stron różniła się w sposób istotny od wszystkich innych, częstych w Grecji starć wojennych. Była to wojna pomiędzy dwoma wielkimi ugrupowaniami miast greckich: Związkiem Peloponeskim pod przewodnictwem Sparty i Atenami oraz ich Związkiem Morskim. Włączyły się do niej również miasta Zachodu greckiego - południowej Italii i Sycylii - oraz państwa niegreckie, np. Persja Achamenidów. W skali świata helleńskiego konflikt ten przybrał charakter wojny powszechnej. "Obecna (...) wojna była długotrwała i tyle cierpień przypadło w udziale Helladzie, ile nigdy przedtem w równie długim okresie (...). Nigdy bowiem przedtem nie zdobyli zamienili w pustynie tylu miast ani barbarzyńcy, ani Grecy walczący przeciw sobie (...). Nigdy też przedtem nie było takiej fali wysiedleń ani takiego przelewu krwi w skutek działań wojennych i walk domowych"²¹. Jeżeli więc lata poprzednie były okresem największego rozkwitu Grecji, to wraz z początkiem wojny peloponeskiej cały świat helleński wstąpił w okres ciężkich wstrząsów, których zgubne następstwa w jednakowej mierze odbiły się i na zwyciężonych i na zwycięzcach. Wojna ta stała się wstępem do kryzysu polis greckiej jako szczególnej formy państwa opartego na niewolnictwie.

Pokój zawarty między dwoma walczącymi stronami w roku 404 przed naszą erą był dla Ateńczyków bardzo ciężki: Ateński Związek Morski został rozwiązany; Ateńczyków pozbawiono floty wyjątkiem dwunastu statków strażniczych; "Długie Mury" i umocnienia Pireusu miały ulec zburzeniu. Ateny straciły wszystkie dawne posiadłości oprócz samej Attyki oraz wyspy Salaminy i zobowiązały się wejść w przymierze ze Spartą uznając jej hegemonię; wreszcie traktat pokojowy zawierał specjalną klauzulę, w myśl której Ateńczycy byli obowiązani umożliwić powrót wygnańcom i przywrócić "ustrój przodków".

Temu ostatniemu, dość niejasno sformułowanemu żądaniu nadali Spartanie taką interpretację, że przekazali władzę nad Atenami oligarchicznemu rządowi "trzydziestu tyranów". Ustrój demokratyczny w Atenach został więc uchylony. To samo nastąpiło w wielu innych miastach Grecji, w których Spartanie osadzili swych namiestników i poparli reakcyjne rządy oligarchii. W skład rządu "trzydziestu tyranów" w Atenach weszli głównie przedstawiciele skrajnego skrzydła oligarchów z Kritiasem na czele, którzy swego czasu uczestniczyli w przewrocie 411 roku przed naszą erą, oraz pewna liczba bardziej umiarkowanych oligarchów pod wodzą Teramenesa. Powołali oni radę w składzie 500 osób i ograniczyli liczbę pełnoprawnych obywateli do 3000. W istocie działalność rządu sprowadzała się do masowego, okrutnego terroru wobec demokratów.

¹ J. Wolski, "Historia powszechna starożytności", Warszawa 1971, s. 133.
² Homer, Odyseja, przekład J. Parandowskiego, Warszawa 1956, s. 25 - 34.
³ P.N. Fiedosiejew, J. P. Francow, M. J. Giefter, "Historia powszechna, praca zbiorowa", pod redakcją J. M. Żukowa, Warszawa 1962, tom I, s. 709.
⁴ G. Seidler, Myśl polityczna starożytności, Warszawa 1957, s. 35.
⁵ Arystoteles, "Ustrój polityczny Aten", Warszawa 1957, V /III/, s. 1 - 2.
⁶ P.N. Fiedosiejew, J. P. Francow, M. J. Giefter, op. cit. tom I, s. 740. /Reforma ta otrzymała nazwę seisachteia, dosłownie "strząśnięcie ciężarów", to jest usunięcie na znak uwolnienia od długów specjalnych kamieni ustawionych na gruntach dłużników/.
⁷ Timo - oszacowanie, cenzus majątkowy, w tym wypadku cenzus gruntowy.
⁸ P.N. Fiedosiejew, J. P. Francow, M. J. Giefter, op. cit. tom I, s. 746.
⁹ Ibidem, tom I, s. 747.
¹⁰ Arystoteles, op. cit. VI/IV/, n. 25 - 26.
¹¹ G. Seidler, op. cit., s. 50.
¹² Ibidem, s. 52.
¹³ Ibidem, s. 54.
¹⁴ Ibidem, s. 60.
¹⁵ Ibidem, s. 62.
¹⁶ Ibidem, s. 65.
¹⁷ P.N. Fiedosiejew, J. P. Francow, M. J. Giefter, op. cit. tom I, s. 749.
¹⁸ Ibidem, tom II, s. 17.
¹⁹ Ibidem, tom II, s. 48.
²⁰ Ibidem, tom II, s. 51.
²¹ Tukidydes, "Wojna peloponeska", przekład K. Kumanickiego, Warszawa 1957, ks. I, str. 28.

Wstecz