Ełk, 8 sierpnia 2013 roku

Dzieje zamku krzyżackiego w Ełku
(od końca XIV do końca XX wieku)

Wstęp

     Średniowiecze to czasy zamków. Do XIV wieku w większość polskich zamków była drewniana. Zamki budowano według dokładnych planów, na z góry upatrzonych miejscach, wzdłuż granic państwa i ważniejszych szlaków handlowych.

     Zamki budowane w XIV wieku wznoszono z cegły (na północy) i z łamanego kamienia (na południu). Nizinny typ zamków odznaczał się regularnym planem, systemem murów i fos.

     Odrębny typ zamków pozostawili na naszych ziemiach Krzyżacy. Są to przeważnie zamki większych rozmiarów, budowane na wysokich brzegach rzek lub jezior. W zamku krzyżackim z całego zespołu warownego wyodrębniał się zamek wysoki, gdzie mieścił się klasztor z kaplicą. Zabudowania gospodarcze, składy i warsztaty mieściły się na zamku niskim. Zamki krzyżackie dzieliły się na cztery grupy. Poza tym Zakon wznosił głęboko wysunięte na przedpola ufortyfikowane wieże strażnicze (WAITEN lub BAITEN).

Powstanie zamku

     Pierwsza wzmianka o Ełku (LYCK) łączy się z budową w latach 1398 - 1406 zamku na wyspie Jeziora Ełckiego. Nazwa pochodzi zapewne od plemion bałtów a zamek wzniesiono na miejscu jaćwieskiego grodziska. Wystawił go komtur z BAŁGII URLYCH VON JUNGINGEN, późniejszy Wielki Mistrz poległy w 1410 roku w bitwie pod Grunwaldem (rysunek nr 1).

     W roku 1404 Krzyżacy umocnili zamek, przygotowując się do wojny z Litwą. Początkowo zamek był prowizoryczną budowlą drewnianą. Dopiero w 1408 roku uzyskał swój ostateczny kształt murowany. W hierarchii krzyżackiej należał do ostatniej grupy zamków obronnych. Zachował się plan zamku - szczególnie cenny dokument, bo nie istnieją już dziś plany innych małych zamków krzyżackich (rysunek nr 2).

     Zamek miał dobre położenie strategiczne - dawał zabezpieczenie okolicznej ludności i stanowił punkt oparcia wypraw na Litwę oraz zabezpieczał granicę.

     Budowla znajdowała się w samym środku niezmierzonych lasów, jezior i bagnisk, przy ważnej drodze prowadzącej z Giżycka przez Wydminy, wzdłuż jeziora Szóstak koło Starych Juch, zachodnim brzegiem jeziora SAWINDA Wielka do Ełku, a stąd na wschód do Grodna i na Litwę oraz na południe na Mazowsze.

     Zamkiem i okolicą z ramienia komtura BAŁGIJSKIEGO zawiadywał wójt a później prokurator krzyżacki. Podlegała mu mała załoga. Jeszcze w ostatnich latach świetności Zakonu mieścił się w Ełku normalny zarząd administracyjny, szpital zakonny oraz leżały poważne zasoby pieniężne. Naprzeciwko zamku, na wschodnim brzegu jeziora osiedlali się pierwsi osadnicy. Bracia zakonni wynajmowali ich do prac domowych i gospodarskich.

Dzieje zamku 1409 - 1525

     W roku 1409 wielki książę litewski Witold w liście do Wielkiego Mistrza URLICHA VON JUNGINGEN wspomina wójta ełckiego. Od tego czasu okręgi Ełk i Kalinowo oraz parafia Klusy są zarządzane przez "urząd wójta" z siedzibą w "Domu Zakonnym na wyspie "ZUR LICKE".

     Po klęsce zakonnych w bitwie pod Grunwaldem (15 lipca 1410 roku) zamek został zburzony. W ciągu następnych 12 lat kraje zakonne były widownią najazdów Polaków i Litwinów. Zamek w Ełku został odbudowany i utrzymany przez wojska krzyżackie.

     Po zawarciu pokoju nad jeziorem MELNO (1422 rok) i wytyczeniu granicy (1424 rok) polsko - krzyżackiej rozwinęła się szeroka akcja kolonizacyjna. Jej punktem centralnym na obszarze Ełku był zamek. W 1425 roku nad brzegiem jeziora na południe od zamku powstaje wieś na prawie chełmińskim. Obowiązkiem jej mieszkańców jest naprawianie zamku, tamy, grobli i mostów prowadzących na wyspę zamkową. Musieli również dawać Zakonnym beczkę szczupaków, część mięsa z upolowanych zwierząt, skóry, futra i kożuchy oraz produkty pszczele. Chłopi musieli też roznosić listy i rozkazy zakonne ("w dzień i w nocy"). Usługi te były opłacane przez władze zakonne. Pod względem handlowym wieś zostaje całkowicie uzależniona od zamku, któremu ma sprzedawać swoje produkty, a stamtąd kupować towary (np. sól, piwo, mąkę i płótno).

     W 1435 roku Ełk otrzymuje prawa miejskie. W okresie wojny trzynastoletniej (1454 - 1466) Polacy systematycznie atakowali ziemie zakonne. W 1454 roku zburzono ełcki zamek. Od 1455 roku Ełk był kilkakrotnie zajmowany przez Polaków. Drugi pokój toruński (1466 rok) pozostawił Ełk pod władzą Zakonu Krzyżackiego jako lennika polski. W 1497 roku zamek został odbudowany i powrócił do dawnych funkcji.

     Po sekularyzacji Prus w 1525 roku Ełk zostaje oderwany od Diecezji Warmińskiej (katolicyzm) i przyłączony do diecezji Pomezańskiej (luteranizm). Zamek staje się siedzibą urzędnika książęcego (starosty).

Opis zamku

     Zamek zbudowany w latach 1398 - 1408, zburzony w roku 1454, został odbudowany w końcu XV wieku, następnie przebudowany w XVII i XVIII wieku. Dostępu doń broniły dwie bramy i dwie wartownie. Sam zamek był średniej wielkości, utrzymywany pierwotnie w stylu gotyckim. Wewnątrz znajdowała się wielka sala, w której pastor odprawiał dwa razy w roku nabożeństwa. Podczas jednej z przeróbek dobudowano skrzydło. Na wyspie obok zamku mieściły się zabudowania gospodarcze (w tym spichrze i gorzelnia). Zamek z siedziby urzędników krzyżackich (wójta i prokuratora) stał się siedzibą książęcego starosty.

Dalsze losy zamku

     Od XVII wieku losy zamku ściśle są związane z losami miasta. W 1655 roku Ełk zajęli Szwedzi. Rok później po bitwie pod Prostkami Ełk zajęli będący w służbie Rzeczpospolitej Tatarzy. Ełk spłonął doszczętnie. Część mieszkańców schroniła się na wyspie zamkowej. Zebrani w kościele uratowali się dzięki tunelowi lub korytarzowi wiodącemu do zamku krzyżackiego. Tatarzy na próżno próbowali zdobyć zamek.

     W czasie wojny siedmioletniej (1756 - 1763) i wojen napoleońskich Ełk był terenem działań militarnych. Dnia 19 stycznia 1813 roku kwaterę na zamku zajął car Aleksander I. na początku XIX wieku w Ełku "naprzeciw" kościoła biegła w dół ulica Zamkowa, prowadziła ona do drewnianego mostu na jeziorze Ełckim i dalej na wyspę z zamkiem (rysunek nr 4). "Długi most spinał brzeg z naprzeciw leżącą wyspą. Na niej to wznosił się stary zamek, który urzędnicy rządowi zajęli na swoje biuro, a dalej na wyspie znajdował się budynek zarządu domeny otoczony budynkami folwarcznymi.

     W czasie bardzo częstych pożarów "ucieczka ludności wiodła do zamku na wyspie". W 1888 roku Zamek Ełcki zostaje więzieniem kobiecym. W 1889 roku od strony domeny został usypana grobla (wykorzystano do tego wysoki brzeg jeziora). W 1910 roku wybudowano most SUERMONTDTA (nazwisko ówczesnego landrata - starosty). Wcześniej z lądem wyspę zamkową łączyły dwa drewniane mosty (rysunek nr 5).

Upadek i próby ratunku

      Po pierwszej wojnie światowej rola zamku stawała się coraz skromniejsza. Prawdziwy upadek rozpoczął się w okresie II wojny światowej. Zamek przekształcony w więzienie, całkowicie zdewastowany i opuszczony, zaczął popadać w ruinę. W latach siedemdziesiątych podjęto nieśmiałe próby ratowania zabytku. Od końca lat osiemdziesiątych władze miejskie asygnują corocznie skromne środki z budżetu miasta na ratowanie zamku. Są to jednak kwoty zbyt małe. Ich wielkość wynika ze skromnych możliwości. Zamek miał pierwotnie pełnić rolę muzeum regionalnego. Ostatecznie udało się władzom samorządowym przekazać obiekt w prywatne ręce. Nowy właściciel zamierza kompleksowo zagospodarować wyspę i znajdujące się tam obiekty na cele turystyczne.

Andrzej Zdanowski